Malapert był pierwszym astronomem w Polsce, który do swoich badań używał lunety. Jego uczniami i współpracownikami było dwóch polskich jezuitów: Szymon Perovius i Aleksy Sylvius.
Zdanie to w licznych wersjach składniowych powielane jest w internecie i to praktycznie wszystko, czego można się dowiedzieć o Szymonie Peroviusie.
Poszukiwania informacji o Peroviusie uświadomiły mi, jak trudno jest wciąż o źródła wiedzy. W opracowaniach internetowych, nigdy dotyczących samego Peroviusa, można się jeszcze dowiedzieć, że pochodzenie jego jest nieznane, a nazwisko zlatynizowane. Jeśli Wikipedia miałaby być jakąś miarą istotności, to Peroviusa w niej nie ma. Z fragmentów dostępnych w internecie można złożyć ogólny obraz osoby.
Z pewnością wyważam otwarte drzwi. Fragmenty jego życiorysu gdzieś przecież są zebrane, ale niedostępne i nieudostępnione. Krok po kroku uzyskiwałem informacje o książkach, które w jakiś sposób wspominają o nim (Życiorys Szymona Peroviusa znajduje się w „Polskim słowniku biograficznym” (t. 25) oraz w książce Bogdana Lisiaka „Jezuici polscy a nauki ścisłe” (Kraków 2000), a także „Encyklopedii wiedzy o jezuitach” oraz innych publikacjach. – z szacunkiem L. Grzebień, SJ), ale wszystkie te książki są w odległych zbiorach. Nie ma sprawnego systemu udostępniania na odległość, a cyfryzacja jeszcze tych pozycji nie objęła.
Co dzięki dostępnym informacjom wiadomo o Peroviusie?
Szymon Perovius ((1586-1656)
- 1618 studia matematyczne i obserwacje astronomiczne w Kaliszu
- 1619 studia teologiczne w Poznaniu (Jeszcze w Poznaniu, w 1620 korespondował z Cysatem[1] na temat konstrukcji lunet obserwacyjnych)
- Poznań 1621 wykładowca kolegium jezuickiego
- Kraków 1626-27 wykładowca kolegium jezuickiego
- Kraków 1631-33 wykładowca kolegium jezuickiego
- Sandomierz 1635-1640 regens Seminarium Duchownego
- Lwów 1641-42 wykładowca kolegium jezuickiego
- Brześć nad Bugiem, Perejasław…
Szymon Perovius w czasie studiów filozoficznych w Kaliszu brał czynny udział w badaniach astronomicznych Malaperta. Po jego powrocie do Belgii, objął w Kaliszu obserwatorium astronomiczne i kontynuował badania plam słonecznych, które Malapert w 1633 r. opublikował w Austriaca sidera. Po ukończeniu studiów został profesorem matematyki w Kaliszu. Poza tym wykładał w jezuickich kolegiach w Krakowie, Lwowie i Sandomierzu. Znaczną część życia spędził na pracy duszpasterskiej będąc misjonarzem w Brześciu n. Bugiem, w Perejesławiu[2].
O badaniach prowadzonych przez Peroviusa pod okiem Malaperta w latach 1614 – 1617 wspomina Tadeusz Przypkowski. Poniższy fragment sugeruje, że Perovius miał wydać nawet pracę o plamach słonecznych podobną do pracy Scheinera, ale wątpię by chodziło o coś na wzór obszernej przecież Rosa Ursina. W żadnym innym opisie postaci Peroviusa nie znalazłem o niej ani słowa. Po wyjeździe Malaperta i Sylviusa z Polski Perovius kontynuował obserwacje i pozostawał w kontakcie korespondencyjnym ze swym mentorem.
At age 20, Sylvius studied at the Jesuit College in Kalisz, with Charles Malapert (1581-1630), a Belgian poet and mathematician. While traveling from Belgium to his teaching position in Poland, Malapert visited the Jesuit solar observer Christoph Scheiner in Ingolstadt, who provided Malapert with two telescopes to use in Kalisz for solar work. Thus, at the early date of 1613, the first telescopes in Poland were used for the study of sunspots then current among Jesuits. Simon Perovius, a Jesuit, was also involved as a student in these observations, and the three observers worked from 1614 to 1617, publishing their studies, which were very similar to Scheiner’s work. Perovius became director of the observatory in 1617, when Sylvius and Malapert moved to Belgium, where they continued solar observation with instruments designed and constructed by Sylvius.
(described in: T. Przypkowski. Astronomica w Kaliszu. (Astronomy in Kalisz) Osiemnascie wiekow Kalisza, Vol. 1. Kalisz, 1960. pp155-206.) (Birkenmajer 1967)[3]
Najwięcej informacji dotyczy Kalisza, wydaje się, że w kolejnych placówkach jezuickich, do których wysyłany był Perovius, zarzucił kontynuowanie badań astronomicznych, pomimo, że niektóre z nich również zajmowały się badaniami astronomicznymi.
Szymon Perovius (1586-1636) (…) pozostał w Kaliszu (zapiski z obserwacji plam na Słońcu z marca i lipca 1618 r.), potem wyjechał do Poznania na studia teologiczne, po ich ukończeniu był profesorem matematyki w Kaliszu a także w jezuickich kolegiach w Krakowie i Lwowie. Warto dodać, że materiały związane z działalnością jezuickiego obserwatorium z czasów „naszych” uczonych odnalazł w Belgii dopiero po II wojnie współczesny astronom i muzealnik z Jędrzejowa – Tadeusz Przypkowski[4].
Wzmianka o Peroviusie i jego samodzielnych obserwacjach w 1618 roku znajduje się też w antologii prac na temat historii astronomii na Ukrainie[5], w czasach Peroviusa stanowiła ona część Rzeczpospolitej Obojga Narodów:
У Львові 1641-42 р. математичні дисципліни [legit controversias et mathematicam] навчав єзуїт Шимон Перовій (Perovius), що до цього викладав їх у Познані (1621) та Кракові (1626-27, 1631-33). Відомо, що 1618 р. він провадив самостійно астрономічні спостереження за допомогою люнети у Каліші, а також, будучи помічником К.Маляперта (Malaperta), вивчав рух сонячних плям [Catalogus personarum Provinciae Poloniae Soc.Jesu Anno Domini \1612 & suiv.\. – Romae. ArchivumRomanum S.J. (copia Cracoviae). – F.78. Historia nauki polskiej. T. VІ. – S.504].
(We Lwowie w latach 1641-1642 nauczał przedmiotów matematycznych jezuita Szymon Perovius, wcześniej wykładowca w Poznaniu (1621), Krakowie (1626-27, 1631-33). Wiadomo, że w 1618 prowadził za pomocą lunety samodzielne obserwacje astronomiczne w Kaliszu, a także, będąc współpracownikiem Malaperta badał ruch plam słonecznych.)
Pomimo możliwości, jakimi dysponował, nie wiadomo nic więcej o jego zainteresowaniach plamami na Słońcu i astronomią w ogóle. A przecież w Krakowie…
Kolegium-seminarium zostało otwarte, a pierwszym jego rektorem został jezuita Szymon Perovius. Zgodnie z życzeniem fundatora nosiło ono nazwę Kolegium Kleryków NMP Niepokalanie Poczętej[6].
O jego pracy w Krakowie znajduje się dość zagadkowa informacja w pracy o Zofii Czeskiej autorstwa O. Ludwika Grzebienia SJ
Na lata 1626 przypada przejście Instytutu spod kurateli jezuickiej pod zarząd biskupa i miejscowego proboszcza kościoła. Najświętszej Maryi Panny. Pod rokiem 1628 zapisały siostry, że proboszcz kościoła NMP Krzysztof Trzciński uskarżał się na Dom Panieńsk [Dom Świętej Barbary] i, aby w oratorium domowym panny nie komunikowały się na Wielkanoc, aż ks. Szymon Perovius SJ otrzyma na to stosowne pozwolenie. Zaś ks. Pompiliusz Lambertengo, wizytator jezuitów w latach 1628-1629, wizytując w 1628 roku Dom świętej Barbary zarządził, aby jezuici nie zajmowali się sprawami administracji Domu,ale służyli mu wyłącznie spowiedziami i poradami. Odtąd, czyli od1628 roku, członkinie Instytutu udawały się do jezuitów wyłącznie w sprawach duchownych i spowiedzi[7].
W rejestrze Defuncti 1640-1740 vol III N-R, Str.110 odnotowano: zmarł w Krakowie 26 kwietnia 1656 roku (HS48 126v). Adnotacja wskazuje dodatkowo funkcjonujące jego drugie – błędne nazwisko Petrovius, wymienione dodatkowo na stronie 117 [8].
Oprócz danych dotyczących samej osoby zapewne istotne byłoby w jego biografii tło wydarzeń. Skoro pod koniec swego życia trafił do Perejasławia, jest świadkiem istotnych przemian i ich wpływu na życie zakonu[9].
(…) po Unii Lubelskiej w 1569 roku Perejasław wszedł w skład Korony. (…) W 1625 roku Perejasław stał się garnizonem jednego z największych na Ukrainie pułków kozaków rejestrowych. Ale ich bunt i walki z wojskami polskimi były już coraz bliżej. W 1630 roku klęską wojsk koronnych pod dowództwem hetmana S. Koniecpolskiego zakończyła się wielka dwutygodniowa bitwa pod miastem. Udział w niej wzięło około 30 tys. kozaków i powstańców oraz 12 tys. szlachty i żołnierzy koronnych. Wg. Latopisu Lwowskiego zginęło w niej kilka tysięcy uczestników. Mimo późniejszych ustępstw ze strony polskiej, niezadowolenie kozactwa oraz tamtejszych mieszczan i chłopstwa nie malało. W przypadku Perejasławia pogłębiało je uczynienie go w 1635 roku przez ówczesnego starostę L. Żółkiewskiego siedzibą jezuitów. W dwa lata później wybuchło kolejne antypolskie powstanie. Zaś w tragicznym 1648 roku rozpoczął się kilkuletni okres „Ogniem i mieczem”, nazywany na Ukrainie Wojną Wyzwoleńczą. (…) W styczniu 1654 roku poselstwo moskiewskie przybywa do Perejasławia, gdzie zebrana tam starszyzna kozacka przyjmuje zwierzchnictwo cara. Kozacy uzyskali prawo posiadania własnego hetmana, ustalono rejestr na 60 000 ludzi.Stało się to przyczyną wojny polsko – rosyjskiej. Moskwa, oprócz inkorporacji Ukrainy, dążyła do odzyskania wszystkich ziem utraconych w XVI wieku.
Mam nadzieję, że te informacje okażą się pomocne i ktoś umiesci wpis w Wikipedii oraz w jakikolwiek inny sposób przybliży sylwetkę polskiego jezuickiego badacza z XVII wieku.
Źródła niedostępne (gdyby ktoś mógł mi je udostępnić, będę wdzięczny):
- Annales de philosophie, Tomy 12-13, Wydawn. TNKUL, 1964, (str. 36: Owe jednak kaliskie obserwacje miały swój dalszy ciąg, a raczej dwa ciągi dalsze, gdyż mimo powrotu Malaperta do Belgii obaj dotychczasowi jego współpracownicy nie zaprzestali zajmować się astronomią, jakkolwiek na resztę życia ich drogi daleko się między sobą rozeszły. Perovius pozostał w Polsce, najpierw przebywając nadal w Kaliszu…)
- Jezuici polscy a nauki ścisłe od XVI do XIX wieku. Bogdan LISIAK SJ, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, 2000
-
Jezuici w przedrozbiorowym Kaliszu: Materiały z Sympozjum poświęconego 400 – leciu konsekracji kościoła pw. św. św. Wojciecha i Stanisława w Kaliszu / red. Mariusz Bigiel. Wydawca: Kalisz : Edytor, 1996.
-
Alexius Sylvius Polonus (1593– ca. 1653), a little-known maker of astronomical instruments, Academy of Sciences, Warsaw, Poland 1967
⊙,Słońce,Sol,Sun,Солнсе,Sonne,Soleil,Ήλιου 