czy Hipparchos oglądał zaćmienie Słońca?

http://ancientcoinage.org/poets-philosophers-astronomers-etc.html

Hipparchos
(190 BC – 120 BC)

Można nie zauważyć plam na Słońcu, ale trudno nie zauważyć zaćmienia. Nie znając jednak natury zjawiska ludzie na początku przypisywali mu nadnaturalną ingerencję w ludzkie życie. Jedną z ciekawszych jest wpływ na bitwę pomiędzy Medami a Lidyjczykami nad rzeką Halys. O kniaziu Igorze już pisałem. Byli i tacy, którzy widząc zaćmienie wciąż chwytali za cyrkiel…

Jak pisze Herodot w Dziejach:

„Kiedy mianowicie przy równych szansach przedłużali wojnę, zdarzyło się w szóstym roku wrogich zmagań, że podczas walki dzień nagle ustąpił przed nocą.
Tę przemianę dnia przepowiedział był Jończykom Tales z Miletu, a jako termin ustalił właśnie ten rok, w którym istotnie ona nastąpiła.
Lidyjczycy jednak i Medowie, widząc, że z dnia zrobiła się noc, zaniechali walki i obie strony tym bardziej się pospieszyły, żeby zawrzeć pokój.”

Dzięki tej wzmiance o zaćmieniu astronomia pospieszyła historykom na pomoc i ustalono datę bitwy na 28 maja roku 585 p.n.e. (niektórzy podają datę bitwy na czerwiec lub maj 585 – wg NASA zaćmienie było w 584 – datowanie nie jest prostą sprawą ^[1]…). Ciekaw byłem, czy astronomia ogranicza również obszar, na którym bitwa mogła się rozegrać. Znalazłem w katalogu zaćmień NASA dane o tym zaćmieniu i nałożyłem na mapę wyraźny ślad rzeki Hylos (Ἅλυς) wraz z jej dopływami (obecnie najdłuższa rzeka Turcji zwana Kızılırmak czyli Czerwona Rzeka).

http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEsearch/SEsearchmap.php?Ecl=-05840528

Zaćmienie słońca w 584 roku p.n.e.
Współczesny bieg rzeki Hylos jest poza pasem obserwacji zaćmienia.
http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEsearch/SEsearchmap.php?Ecl=-05840528

I tu zaskoczenie. Skoro ktoś ustalił datę tej bitwy, to przez 3 tysiące lat rzeka mogła zmienić swój bieg lub umiejscowienie bitwy jest jedynie orientacyjne. Z mapy wynika bardziej miejsce bitwy nad jeziorem Tuz. O wiele lepiej zaćmienie powinno być widoczne na terenie Macedonii czy Jonii. Wnioski są proste: nic w pośpiechu, aby dobrze zgrać fakty, starożytne relacje i nowoczesne obliczenia trzeba wziąć pod uwagę wiele czynników. Nie mam zamiaru tą mapą obalać ani datowania bitwy ani poszukiwać jej śladów. Rozwiązanie zagadki pozostawiam komuś innemu.

Nie tak zaskakujące jak rozbieżności w obszarze dostępnej obserwacji jest sam fakt, że rzekomo Tales z Miletu przewidział był to zaćmienie. Wiemy o tym od Herodota, nie wiemy za to zupełnie, jak to uczynił. Nie wystarczy przecież przewidzieć sam fakt zaćmienia, trzeba jeszcze wskazać miejsce, z którego będzie ono widoczne. Czy Tales przewidział zaćmienie na podstawie obserwacji położenia Słońca i Księżyca tuż przed zaćmieniem?

O starożytnych zaćmieniach wspominają teksty Archilochusa z VII pne, Pindara i Herodota – V pne), ale dopiero Anaksagoras w V pne poprawnie objaśnił przyczyny występowania zaćmień Słońca, a po nim dopracował teorię Arystoteles. Całkowite zaćmienie obserwował Plutarch (71 ne – O twarzy Księżyca), podobnie w III wieku ne Filostratus, a załoga floty Agatoklesa u wybrzeży Sycylii 15 sierpnia 310 pne.

Hipparchos, grecki matematyk i astronom żyjący w II wieku pne i pracujący głównie w Aleksandrii i na Rodos, wykorzystał zjawisko zaćmień do powtórzenia badań Arystarcha. Za jego życia miało miejsce zaćmienie Słońca w 129 roku pne, ale wg danych NASA nie było możliwe do obserwacji z terenu Hellespontu (również w rodzinnym mieście Nicaea – obecnie Iznik nad jeziorem Iznik, które jest wzięte do rekonstrukcji obliczeń). Hipparchos porównał obserwacje z Nicaei i Aleksandrii. Zazwyczaj podaje się jednak, że do obliczeń użył informacji o zaćmieniu z roku 190 pne. W Aleksandrii to zaćmienie było jedynie częściowe i relacja określa wielkość zakrycia na 4/5.

http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEsearch/SEsearchmap.php?Ecl=-01890314

Zaćmienie Słońca w 190 BC mogło pomóc Hipparchowi w konstrukcji metody obliczenia odległości i rozmiarów Słońca i Księżyca
http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEsearch/SEsearchmap.php?Ecl=-01890314

Miasta te leżą na tym samym południku, więc szacując odległość pomiędzy nimi oraz na podstawie różnicy w obserwowanym zaćmieniu Hipparchos skonstruował własną metodę wyznaczenia odległości do Księżyca i Słońca oraz ich rozmiarów. Jego dzieło O rozmiarach i odległościach [Słońca i Księżyca] – Περὶ μεγεθῶν καὶ ἀποστημάτων (Peri megethon kai apostematon) nie zachowało się, znamy jedynie jego fragmenty w odpisach i komentarzach Ptolemeusza a potem Theona ze Smyrny i Pappusa z Aleksandrii. Angielski historyk astronomii i matematyki Gerald James Toomer zrekonstruował w 1974 metodę Hipparchosa z użyciem zaćmienia. Podobno bardziej dopasowane do tej rekonstrukcji są jednak zaćmienia obserwowane w Aleksandrii występujące 310 pne ^[1] (9/10 zakrycia), które były również niemal całkowite w Hellesponcie. Prawdopodobnie Hipparchos mógł korzystać także z takich relacji w obliczeniach.

http://en.wikipedia.org/wiki/Hipparchus#Orbit_of_the_Sun

Schemat rekonstrukcji Tommera jednej z metod Hipparchosa określenia odległości do Księżyca. (układ Ziemia-Księżyc podczas częściowego zaćmienia w Aleksandrii i całkowitego zaćmienia Słońca w Hellesponcie.
http://en.wikipedia.org/wiki/Hipparchus#Orbit_of_the_Sun

Grecy mieli wiele okazji do obserwacji zaćmień Słońca, całkowitych i obrączkowych w okresie rozkwitu myśli greckiej, problem w tym, by właściwa osoba znalazła się na właściwym miejscu, a przecież Grecy nie mieli ani serwisu internetowego NASA, ani fejsbuka, ani nawet komputerów (nie licząc maszyny z Antikythery)…

Poniższa mapa przedstawia złożenie trzech pasów zaćmień, o których relacje mogły pomóc Hipparchosowi w jego obliczeniach (data wg NASA jest o rok przesunięta względem innych źródeł). Zaczynam podejrzewać, że coś jest nie w porządku z bazą danych NASA. Jak mam rozumieć zdanie ze strony Wikipedii o Hipparchusie:

„fraction more closely matched by the degree of totality at Alexandria of eclipses occurring in 310 BC and 129 BC which were also nearly total in the Hellespont and are thought by many to be more likely possibilities for the eclipse Hipparchus used for his computations”

Może to jest inna Aleksandria?

Zaćmienia Hipparchosa: 129 BC, 190 BC oraz 310 BC
http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEcat5/SEcatalog.html

Zaćmienie z 129 roku pne (128 wg NASA) omija miasto Hipparchosa. Nie wiemy, czy je obserwował. Zaćmienie z roku 190 pne (189 wg NASA) Hipparchos prawdopodobnie mógł oglądać z kołyski. Zmarł w 120 pne na wyspie Rodos, gdzie prawdopodobnie spędził ostatnie lata.

^[1] Gdyby od początku obowiązywał jeden system kalendarza, nie byłoby problemu. W pewnym okresie wydarzenia datowano numerem olimpiady, sam kalendarz zmieniał się jednak bardzo często z wielu powodów. Pisze o tym Zdzisław Mrugalski w publikacji Klubu miłośników zegarów i zegarków – Czas i urządzenia do jego pomiaru.

^[2] Mam wrażenie, że Hipparchos żadnego zaćmienia nie widział osobiście. Nie wiadomo, kiedy dokładnie opracował tę metodę, okres jego aktywności naukowej podaje się w latach od 162 do 127 roku pne. Nawet gdyby osiągnął to przed zaćmieniem w 129 pne, mógł wykorzystać nowe dane do weryfikacji obliczeń:

„Hipparchus thus had the problematic result that his minimum distance (from book 1) was greater than his maximum mean distance (from book 2). He was intellectually honest about this discrepancy, and probably realized that especially the first method is very sensitive to the accuracy of the observations and parameters. (In fact, modern calculations show that the size of the 190 BC solar eclipse at Alexandria must have been closer to 9/10ths and not the reported 4/5ths, a fraction more closely matched by the degree of totality at Alexandria of eclipses occurring in 310 BC and 129 BC which were also nearly total in the Hellespont and are thought by many to be more likely possibilities for the eclipse Hipparchus used for his computations.)”
~http://en.wikipedia.org/wiki/Hipparchus#Orbit_of_the_Sun

2 odpowiedzi na „czy Hipparchos oglądał zaćmienie Słońca?”

Wojciech Florek pisze:

11 września, 2014 o 12:02 am

Dłubiąc w sieci za informacjami o starożytnej astronomii trafiłem na informację (gdzieś przy kalendarzach), że czasami wprowadza się rok zerowy. Stąd może wynikać przesunięcie dat w bazie NASA.

PolubieniePolubienie

Odpowiedz
- darjusz pisze:
  
  17 listopada, 2014 o 11:58 am
  
  tak przypuszczałem, pewnie ułatwia to pracę obliczeniową maszynom
  
  PolubieniePolubienie
  
  Odpowiedz